Leven en laten leven of escapisme?

Leven en laten leven is misschien wel de meest krachtige manier om vreedzaam samenleven mogelijk te maken. Je zou het kunnen omschrijven als het recht om dingen op je eigen manier te doen. Samenwerking is handig en kan leiden tot welvaart. Maar als iemand niet mee wil doen, moeten we dat accepteren. Zodra mensen die niet instemmen gedwongen worden om ergens aan mee te doen, ligt misbruik op de loer. Misschien ontstaan er problemen als mensen nergens meer aan mee hoeven te doen. Maar het is belangrijk dat we ons ervan bewust zijn dat het accepteren van dwang het ultieme recept is voor misbruik.

Slavernij is natuurlijk het duidelijkste voorbeeld van een vorm van samenwerking waarbij geen instemming vereist is. De slaaf plukt katoen. De meester zorgt voor wat voedsel en eenvoudige huisvesting. Misschien was dit een efficiënte manier om katoen te produceren, maar omdat de slaaf niet de gelegenheid had om niet mee te doen, was misbruik mogelijk. En misbruik was natuurlijk ook de gebruikelijke gang van zaken.

Afschaffing van slavernij lijkt misschien genoeg, maar dat is helaas te simpel gedacht. Toen slavernij verboden werd, bleven veel slaven voor hun oude meesters werken omdat ze niet aan land konden komen om zelf bijvoorbeeld katoen te gaan verbouwen. Naast de gelegenheid om te beschikken over jezelf heb je ook toegang tot natuurlijke hulpbronnen zoals grond nodig om onafhankelijk te zijn. Als anderen de aarde bezitten, heb je weinig aan vrijheid om te doen wat je wilt.

Op dit moment is de manier waarop men meestal probeert om misbruik te voorkomen het in detail voorschrijven hoe we met anderen om moeten gaan. Laten we deze optie regulering of bureaucratie noemen. Het kan hierbij gaan om een minimumloon of een maximale huurprijs voor een woning. Of om de omstandigheden waaronder mensen moeten werken. Of om het type contract. Hoewel deze methode voor de hand ligt, kleven er enkele nadelen aan. Ten eerste leidt het tot veel extra werk. Het is heel ingewikkeld om te bepalen welke vormen van samenwerking wel in orde zijn en welke niet. En het vereist vervolgens ook veel controle. Daarnaast ligt misbruik op de loer. Zodra er eisen geformuleerd worden over welke manieren van samenwerken acceptabel zijn en welke niet, hebben allerlei mensen en bedrijven belangen. Het is eerder regel dan uitzondering dat regels een middel zijn om mensen met goede connecties te bevoordelen. Het belangrijkste probleem is echter dat mensen niet meer in staat zijn om hun eigen afwegingen te maken. Een vrij mens kan er zelf voor kiezen om bepaalde risico’s te nemen. Als we gedwongen worden om alles op de meest veilige manier te doen, kost dat iets. We verdienen minder geld, hebben minder vrije tijd over, we kunnen geen eigen baas zijn of kunnen onze liefhebberij niet meer beoefenen. We zijn niet vrij.

Wij stellen daarom een alternatief voor: misbruik voorkomen door mensen altijd een escape te bieden. We zouden deze optie escapisme kunnen noemen. Econoom en filosoof Karl Widerquist spreekt van The power to say no of Indepentarianism. Zodra mensen altijd in staat zijn om dingen samen met gelijkgestemden op hun eigen manier te doen wordt uitbuiting opeens lastig. Een katoen-plukker die ook eenvoudig over een eigen stukje grond kan beschikken om zelf katoen te telen kan zelf de afweging maken. Eigen baas zijn of samen met anderen een coöperatie oprichten heeft voordelen en nadelen. Maar zodra een medewerker de optie heeft om samen met gelijkgestemden voor zichzelf te beginnen, wordt misbruik door een baas aanzienlijk lastiger.

Voor een escape zijn grofweg twee dingen nodig: afwezigheid van een onderdrukker die voorkomt dat je dingen op je eigen manier doet en toegang tot de natuurlijke hulpbronnen die nodig zijn om te kunnen leven, ondernemen en leuke dingen te doen.

Afwezigheid van onderdrukking houdt niet in dat iedereen zomaar alles mag doen. We mogen nog steeds niet zomaar slaan en we mogen ook niet onze omgeving zwaar vervuilen en daarmee anderen in gevaar brengen. Natuurlijk is het soms lastig om vast te stellen in welk geval iemand de omgeving zwaar vervuilt en wanneer niet. Als we te streng zijn, is er sprake van onderdrukking. Als we teveel accepteren maakt dat ons leven gevaarlijker of misschien korter.

Afwezigheid van onderdrukking houdt ook niet in dat we geen morele verplichtingen hebben. We moeten af en toe iets doen om anderen te helpen. Maar we mogen dat wel zoveel mogelijk op onze eigen manier doen. Zodra we iedereen dwingen om ergens aan mee te doen, bijvoorbeeld aan een systeem van sociale zekerheid of een manier om wegen te financieren, ligt misbruik op de loer. Handige mensen verzinnen een lucratief baantje voor zichzelf. Oplossingen worden duur. We zouden daarom zoveel mogelijk de gelegenheid moeten hebben om op onze eigen manier ons steentje bij te dragen. Als het ene stelsel van sociale zekerheid onbetaalbaar wordt, hebben we het recht om met gelijkgestemden iets anders te verzinnen. Dat is dus iets anders dan het recht hebben om hulpbehoevenden in de steek te laten.

Toegang tot natuurlijke hulpbronnen zien wij als een onderdeel van afwezigheid van onderdrukking. Als we inzien dat de aarde een geschenk aan de hele mensheid is, begrijpen we ook dat ieder mens recht heeft op zijn fair share van de aarde. Als we anderen hun fair share niet gunnen, bijvoorbeeld door alle vruchtbare grond te claimen of door te verbieden om ergens een huisje neer te zetten, maken we ze hiermee afhankelijk. Ze hebben geen andere keus dan werken voor de bezitters van de natuurlijke hulpbronnen. Ze hebben geen andere keus dan een huisje huren van iemand die het geluk heeft om wel over een plek waar een huisje mag staan te beschikken. En daarmee geven we in feite mensen macht over elkaar. En dat leidt min of meer gegarandeerd tot misbruik.

Praktisch zou de mogelijkheid tot escape de volgende vorm kunnen hebben:

Ten eerste erkennen we dat iedereen het recht heeft om dingen op zijn eigen manier te doen. We dwingen mensen niet meer om altijd deel te nemen aan de bureaucratische oplossing. Mensen hebben daarbij uitdrukkelijk ook het recht om hun eigen afweging te maken tussen zekerheid en het nemen van risico’s. Mensen kunnen kiezen voor gecertificeerde leveranciers, maar het hoeft niet.

Ten tweede erkennen we dat iedereen het recht heeft op zijn fair share van de aarde.

Dat zou op de volgende manier georganiseerd kunnen worden:

• We ontvangen een basisinkomen waarmee we over ons fair share van de aarde kunnen beschikken.

• Dit basisinkomen wordt betaald uit een grondwaardebelasting. Het gevolg: als we over ons fair share beschikken, kunnen we precies onze grondwaardebelasting betalen uit ons basisinkomen. Over meer of minder land beschikken kan ook. In dat geval betaal of ontvang je in feite een vergoeding van een ander die over minder of meer dan zijn fair share beschikt.

Wie niet mee wil doen aan dit stelsel, wordt niet gedwongen om dat te doen. Wie niet meer dan zijn fair share van de aarde neemt, doet een ander geen kwaad en heeft het recht om met rust gelaten te worden.

Ook hiermee kunnen we uitbuiting voorkomen, maar dan zonder bureaucratie. Wie een escape heeft laat zich immers niet uitbuiten. En als dat je voorkeur heeft, mag je ook gewoon kiezen voor de vertrouwde optie van bureaucratie, zolang je ons maar niet dwingt om daaraan mee te doen.