Je eigen afweging mogen maken

Dit artikel verscheen ook op Vrijspreker.nl

Het concept van paternalisme (of dat van een overheid die ons als kleine kinderen behandelt) is niet zomaar volledig af te keuren. Er bestaan situaties waarin het juist is om mensen tegen zichzelf in bescherming te nemen. Denk hierbij aan kleine kinderen: het is wreed om die hun gang te laten gaan als ze met een cirkelzaag aan de slag willen. Er bestaan ook volwassenen die overduidelijk niet in staat zijn om hun eigen beslissingen te nemen. Dat is echter iets om extreem voorzichtig mee te doen. Zodra er ook maar een heel beetje twijfel bestaat moeten we mensen hun gang laten gaan.  Iemand die vrijheid wenst mag zelf  bepalen hoe hij zijn leven inricht. Een overheid die grote aantallen mensen ontoerekeningsvatbaar verklaart en voor deze mensen bepaalt hoe ze hun leven in moeten richten, is een griezelig idee. Mensen tegen hun wil redden kan soms nobel zijn, maar het is spelen met vuur.

Ook wanneer de overheid ons niet expliciet ontoerekeningsvatbaar verklaart, zijn we te vaak niet vrij om onze eigen afwegingen te maken. Dan kan diverse oorzaken hebben, bijvoorbeeld:

• Een clubje mensen binnen de overheid heeft een ideaalbeeld over hoe een bepaald onderdeel van de maatschappij eruit zou moeten zien. Stel dat een clubje mensen het ideaalbeeld schetst dat alle schepen uitgerust moet zijn met de beste technieken om de kans op ongelukken minimaal te maken. Dat klinkt toch goed?
• Wat ook regelmatig voorkomt zijn bedrijven en instellingen die een ideaalbeeld promoten. Sommige grotere cv-installateurs zouden graag zien dat elke monteur gecertificeerd moet worden om ongelukken met koolmonoxide te voorkomen.

Klinkt allemaal niet zo verkeerd. Hoe kan iemand dit soort dingen nou niet willen? Voorstanders vergeten echter iets. Mensen hebben beperkte middelen en moeten daarom keuzes maken. De keuze om op zaterdag en zondag door te werken om iets perfect in orde te maken of toch wat tijd nemen voor hun gezin. De keuze om altijd het nieuwste of het meest betrouwbare te kopen, of geld overhouden voor andere leuke dingen. Het maken van de meest extreme keuze (bijvoorbeeld maximale veiligheid) is vaak niet de meest verstandige. Mensen kiezen daarom voor een bepaald compromis. Als ze totaal geen aandacht besteden aan veiligheid, is de kans groot dat ze een naar ongeluk krijgen. Als ze voor maximale veiligheid kiezen, betekent dit dat ze allerlei dingen niet meer kunnen doen omdat ze teveel tijd en geld besteden aan veiligheid. Moeten we mensen die een afwijkende keuze maken hinderen? Mensen die parachutespringen of bungeejumpen zijn wat mij betreft gek, en toch is het niet verboden.

De uitwassen van de veiligheidsdwang zijn verschrikkelijk. Allerlei mensen moeten gecertificeerd worden om hun werk te mogen blijven doen. Voor veel liefhebbers van historische schepen is het leven veel minder leuk geworden nu ze min of meer continu bezig zijn met het behalen en behouden van certificering en het sparen voor verplichte dure apparatuur om hun jaarlijkse vaartochtje ietsje veiliger te maken. Mensen met wat minder geld zijn al lang met deze hobby gestopt. Ze zijn ongetwijfeld blij de overheid ze tegen zichzelf in bescherming heeft genomen.

Laten we er toch alsjeblieft van uitgaan dat mensen normaal gesproken in staat zijn om hun eigen keuzes te maken. Dwang moeten we enkel in hele bijzondere situaties gebruiken.

Als mensen willekeurige anderen in gevaar brengen is er sprake van een andere situatie. Een vliegtuig dat over ons heen vliegt moet veilig zijn, omdat aan de mensen op de grond niets gevraagd is.

Voor de passagiers in het vliegtuig geldt wat anders: die zijn in staat om hun eigen afweging te maken. Als ik in een vliegtuig stap, wens ik dat het een veilig vliegtuig is en daarom zou ik misschien kiezen voor een gecertificeerde maatschappij. Hier is echter sprake van wederzijdse instemming, niet van dwang.

De veiligheid van personeel is ook een lastig punt. Zolang we in een wereld leven met een grote mate van kansenongelijkheid, kan het twijfelachtig zijn of iemand die instemt om ergens te gaan werken werkelijk keuze heeft. Toch zal ook deze persoon, hoe wreed het ook is, meestal de optimale keuze maken. Als mensen ervoor kiezen om gevaarlijk werk te doen, is het onderliggende probleem doorgaans armoede of ongelijkheid. Als de persoon een beter alternatief had, zou deze daar zeker voor kiezen. Het gevaarlijke werk is misschien wel de meest verstandige weg richting een beter bestaan. Een verbod op het werk betekent dat men voor een minder aantrekkelijk alternatief moet kiezen, bijvoorbeeld een nog lager inkomen en geen fiets kunnen kopen voor je kinderen. Gelijkere kansen zouden dus een betere oplossing zijn. Zolang die er niet zijn lijkt het beschermen van personeel misschien geen heel gek idee, hoewel het pesten van kleine bedrijven met bizarre eisen altijd op de loer ligt.

Op dit moment wil de overheid ons beschermen tegen een virus. Natuurlijk is het niet vreemd dat politici iets willen doen als plotseling een crisis ontstaat. Ook hier geldt echter dat mensen vaker dan de overheid denkt in staat zijn om rationele keuzes te maken. Een kans van 0,1% om te overlijden aan een virus is niet niets. Echter, twee jaar lang allerlei leuke dingen niet doen komt mogelijk voor sommigen  overeen met meer dan 2% van je leven inleveren. Voor ouderen is de kans om te overlijden groter. Echter, voor  bejaarden die verwachten dat ze nog hooguit enkele jaren te leven hebben, komt twee jaar lang de kleinkinderen niet zien overeen met met een aanzienlijk deel van de rest van hun leven.

Ik zal geen poging doen om te berekenen wat de beste optie is: je twee jaar lang gedeisd houden of je leven in bepaalde mate riskeren. Ik wil echter wel duidelijk maken dat voor beide opties wat te zeggen valt. Mensen die ervoor kiezen om een bepaald risico te nemen zijn niet per definitie  ontoerekeningsvatbare gekken.

Mensen maken een afweging om zich wel of niet te laten vaccineren, omdat ze meer of minder vertrouwen hebben in een nieuw soort medicijn dat wat minder uitgebreid getest is en omdat ze zich meer of minder zorgen maken over de kans om ziek te worden. Natuurlijk is het wreed als mensen de verkeerde keuze maken. Natuurlijk is het lastig om vriendelijk te blijven als mensen onzin uitkramen, maar we moeten het belang van vrijheid niet onderschatten. Moet de overheid na het maken van een ingewikkelde berekening mensen die te voorzichtig zijn dwingen om voor hun eigen bestwil weer eens naar het de disco te gaan?

Paternalisme is wat mij betreft niet per definitie verkeerd. Als onwetende mensen massaal de verkeerde keuze maken en daardoor overlijden aan een nieuw virus, valt er zeker wat voor te zeggen om ze ook als ze dat niet willen te beschermen. Deze situatie mag echter niet te lang duren. Op een bepaald moment hebben mensen de gelegenheid gehad om te wennen aan de nieuwe realiteit. Ze hebben om zich heen kunnen kijken en zich kunnen verdiepen in statistieken. Op een bepaald moment kunnen mensen hun eigen afweging maken.

Mensen kunnen ervoor kiezen om voor de zekerheid uit de buurt te blijven van anderen die zich niet hebben laten vaccineren. Cafe-eigenaren kunnen ervoor kiezen om enkel mensen die gevaccineerd zijn binnen te laten. Sommigen zouden dat doen in een situatie zonder dwang en hiermee een bepaalde doelgroep bedienen.

En de kwetsbare mensen dan? Die kunnen naar de cafe’s met toegangscontrole. Een sympatieke manier om deze groep verder tegemoet te komen zou zijn dat allerlei horeca-ondernemers bijvoorbeeld elke 14 dagen een virus-veilige dag inplannen. Ze zouden dan kunnen vragen en eventueel ook kunnen controleren of enkel kerngezonde gevaccineerden naar binnen komen, zodat ook kwetsbare mensen eens met gerust hart naar binnen kunnen.

De huidige situatie met dwang leidt ertoe dat de bezoeker en de cafe-eigenaar allebei het minimale doen dat nodig is om niet gestraft te worden. Men wil geen gedoe met de overheid en speelt daarom dat er een bepaalde mate van controle is. Dat leidt tot schijn-veiligheid. Iemand met een vervelend hoestje zal zich niet of nauwelijks bezwaard voelen om naar binnen te gaan. Verder moeten we de schade die de angst voor handhavers en klikspanen oplevert niet onderschatten.

Keuze-vrijheid zou ertoe leiden dat de eigenaars en bezoekers van Corona-vrije cafe’s zich werkelijk verantwoordelijk voelen. Waarschijnlijk zou elke bezoeker bereid zijn om vrijwillig mee te werken als het op deze manier werd aangepakt en is controle niet eens meer nodig.

Belangrijker dan deze praktische overwegingen is echter de vraag wat leven en laten leven inhoudt. Hoe gaan we om met mensen die anders denken dan wij? Hoe gaan we om met minderheden die anders denken dan de meerderheid? Zijn deze mensen in een democratie hun leven niet zeker? Maken we afwijkende mensen het leven zuur of proberen we vreedzaam allemaal onze eigen weg te kiezen? Ik ben geen voorstander van een parallele samenleving, volgens mij bestaat daar ook geen noodzaak toe. Als laatste redmiddel moet deze optie echter open blijven. Wappies hebben het recht om hun eigen wappie-cafe te openen. En straks ook hun eigen supermarkt? Mensen moeten kunnen vluchten voor de wil van de meerderheid. Ik roep niemand op om onvoorzichtig te zijn. Misschien zal blijken dat de de mensen die hun huis voorlopig niet uitkomen gelijk hebben. Een samenleving waarin we niet het recht hebben om onze eigen afweging te maken is echter in principe een slecht idee. En dan heb ik het zeker niet alleen maar over rare paspoorten, maar ook over wel-of-niet-gecertificeerde monteurs inhuren, verplichte apparatuur op schepen en nog heel veel meer. Leven en laten leven noem ik dat, en dat zou normaal moeten zijn in een gebied dat we een vrij land noemen.