Waarom we allemaal Tolstoj moeten gaan lezen

De meeste mensen kennen Tolstoj wel als een van de beroemdste schrijvers ooit. In de 19^e eeuw schreef hij diverse bestsellers zoals Oorlog en vrede en Anna Karenina. Mogelijk is zijn minder bekende werk echter nog interessanter. Zelf had ik zijn Opstanding al gelezen, omdat dit boek min of meer verplichte kost is voor fans van het gedachtegoed van Henry George. Het boek gaat over veel meer dan het probleem van grootgrondbezit, maar de manier waarop een handje vol mensen het meeste land bezit en zo de bevolking arm en wanhopig maakt komt uitgebreid aan bod. En het is duidelijk dat Tolstoj het werk van Henry George grondig heeft bestudeerd, want in het boek legt de hoofdpersoon, die zijn landgoed wil afstaan aan de lokale gemeenschap, precies uit dat in zijn werk moet gaan. Het simpelweg schenken van zijn land aan de boeren die het bewerken is niet de juiste oplossing.

Een paar weken geleden werd ik gewezen op de serie Tolstojwerken die in het Nederlands is vertaald door Sieuwert Haverhoek. Het gaat om het latere, grotendeels door de overheid verboden werk dat Tolstoj tussen 1880 en 1910 schreef. En dat is om verschillende redenen erg interessant en helaas nog steeds relevant.

Grondbezit

Ook in de verboden werken van Tolstoj komt het onderwerp grondbezit regelmatig aan bod. In zijn werk beschrijft hij regelmatig hoe de grootgrondbezitters geld over de balk smijten aan viergangendiners met meerdere soorten wijn en treinreizen naar Italië, terwijl de landloze mensen verhongeren. En vervolgens verwees hij ook vaak naar Henry George. Drie dagen in het dorp eindigt bijvoorbeeld met een droom over een toespraak waarin land-slavernij aan de kaak gesteld wordt. “Het land kan nooit iemands eigendom zijn. Als een mens er meer van heeft dan hij nodig heeft, terwijl anderen geen land hebben, dan bezit hij die het overtollige land bezit, geen land maar mensen.”

Tolstoj was van mening dat het geld dat grondbezit oplevert naar de gemeenschap zou moeten gaan in plaats van naar de grootgrondbezitters. De oplossingsrichting die Tolstoj aandraagt is dus die van Henry George, waar hij overigens ook mee gecorrespondeerd heeft.

Tolstoj over behulpzaamheid

Tolstojs werk kan ook gelezen worden als een oproep om aardig te zijn voor je medemens, of zelfs om je als een heilige te gedragen. Tolstoj gaat hierbij uit van het Christendom, maar legt het geloof anders uit dan de kerk en de regering. Dat ging zo ver dat de kerk hem heeft geëxcommuniceerd. Met mijn beperkte kennis over de Bijbel lijkt het mij dat het geloof van Tolstoj vooral gaat over het goed behandelen van je medemensen, namelijk zoals je zelf ook behandeld zou willen worden. Met franje zoals allerlei ongeloofwaardige wonderen en magische rituelen had hij niet zoveel op.

Tolstoj schreef niet alleen over armoede en de oorzaken hiervan. Hij ging ook samen met arme boeren uit zijn dorp verhaal halen bij de belastingambtenaren die hun schamele bezittingen wilden afnemen. Hij vroeg de regering om hulp toen in zijn regio de oogst mislukte. En toen hulp uitbleef organiseerde hij met hulp van fans van over de hele wereld het opzetten van meer dan 100 gaarkeukens. En, misschien nog wel spectaculairder, hij hielp de Doechoboren, een volk dat in Rusland werd onderdrukt, om naar Canada te emigreren om daar een beter bestaan op te bouwen, vrij van overheersing en dienstplicht. De opbrengst van zijn boek Opstanding werd hieraan besteed. Nog steeds leeft er in Canada een grote groep Doechoboren. Interessant aan deze groep mensen is dat ze min of meer volgens de principes van Tolstoj wensten te leven.

Tolstoj kwam steeds op voor de armen maar was anders dan andere wereldverbeteraars. Hij uitte steeds kritiek op de daden van de tsaar, maar was geen gewone socialist of communist. Als de twee belangrijkste oorzaken van armoede identificeerde hij gebrek aan land en onderdrukking vanuit de overheid. In 1862 ontmoette hij in Brussel Proudhon. Als we hem in een hokje willen plaatsen zouden we hem dus misschien het beste kunnen omschrijven als een Georgist of een Christen-anarchist. Nog nauwkeuriger is misschien het label Tolstojaan.

Vrede

Op dit moment is Tolstojs visie op vrede misschien wel het meest dringend. Tolstoj heeft veel geschreven over het verschijnsel oorlog omdat hij het iets verschrikkelijks vond. Iedereen zou dit moeten lezen, als was het maar om ons eraan te herinneren hoe verschrikkelijk oorlog eigenlijk is.

Over oorlog behandelt de Russisch-Japanse oorlog in 1904-1905, maar ook het gehele verschijnsel oorlog. Hij herinnert ons eraan dat het niet iets is om blij van te worden als je landgenoten een schip van de vijand tot zinken brengen. De meeste deelnemers van oorlogen zijn vriendelijke jonge mannen met ouders die van ze houden en een vrouw en kinderen die voor hun levensonderhoud van ze afhankelijk zijn. Een tot zinken gebracht schip levert vooral heel veel ellende op.

Drie dagen in het dorp bevat het verhaal over een groep mannen die opgeroepen zijn om te dienen in het leger. Zingend nemen ze afscheid van hun dorpsgenoten. Het eindigt met de vader van een van de mannen die in tranen uitbarst.

Een belangrijke oorzaak van slechte daden is volgens Tolstoj het doen wat de baas zegt. Soldaten schieten omdat het moet van hun commandant. Commandanten geven het commando om te schieten omdat het van de baas van het leger moet. En de baas van het leger kreeg nou eenmaal de opdracht van de tsaar. Hetzelfde mechanisme ziet Tolstoj bij de belastingambtenaar die de koe van een arme boerin afneemt. Het moet van zijn baas, en zijn baas volgt de wet omdat hij anders zijn baan en mooie salaris kwijt kan raken. De enige veilige optie is als mensen zich laten leiden door hun eigen geweten, zonder zich in de war te laten brengen door regels, wetten of leiders.

In zijn afkeer tegen geweld ging Tolstoj ver. Hij was voorstander van geweldloos protest. Geweld kan er misschien voor zorgen dat je tijdelijk je zin krijgt, maar meestal is het vooral aanleiding voor meer geweld. Tolstoj raadt ons aan om deze spiraal te doorbreken door geweldloos te reageren op geweld. Over dit onderwerp heeft hij aan het einde van zijn leven gecorrespondeerd met Gandhi. Hierover kun je lezen in het ook door Haverhoek vertaalde werkje Indiaas zelfbestuur

Misschien kunnen we twijfelen of we onszelf altijd zonder geweld kunnen verlossen van de bedreigingen die figuren zoals Hitler of hedendaagse heersers opleveren. (Natuurlijk kunnen we wel voorkomen dat dit soort mensen machtig wordt door onszelf aan te leren om zeer terughoudend te zijn met het gehoorzamen van leiders.) Echter, we kunnen ons er op het minst heel bewust van zijn dat oorlog voor heel veel soldaten niet iets is waar ze voor gekozen hebben. Elke gewonde of gestorven soldaat is een menselijk drama.

Wat mij betreft is het nu bijvoorbeeld onbegrijpelijk en wreed dat we Russen die dat willen niet veel beter helpen om hun land te ontvluchten om aan de dienstplicht te ontsnappen. Door grenzen te sluiten dwingen we veel mensen die dat niet willen om te gaan vechten. Dat is niet in hun belang, maar zeker ook niet in ons belang. Het belemmeren van de vlucht van deze mensen is onbegrijpelijk.

En Tolstoj heeft nog veel meer belangrijke dingen geschreven over oorlog.

Kortom, hoewel ik zelf pas een fractie van zijn werk heb gelezen, raad ik jullie alvast aan om Tolstoj te lezen. Wat hij schreef over zaken zoals geweld, oorlog, armoede, grondbezit en het gehoorzamen van leiders kan ons ook vandaag nog helpen als we streven naar een betere wereld. Voorlopig zijn enkele van mijn favorieten: Drie dagen in het dorp en Over oorlog. Haverhoek’s De verboden werken van Lev Tolstoj geeft een mooi overzicht en leerde mij onder andere over de hulp die Tolstoj organiseerde na de mislukte oogst van 1891 en de emigratie van de Doechoboren.

De verboden werken van Lev Tolstoj kun je o.a. hier bestellen